De binnenlandse zandverstuivingen van Nederland zijn uniek in Europa. Het goede nieuws is: op steeds meer plekken in de Nederlandse natuur mag het zand weer stuiven. Dit maakt het landschap dynamischer en geeft bijzondere planten en dieren een kans om terug te keren, zoals de felgekleurde zandhagedis, de zandloopkever en de vurig rode lentevuurspin. Roots zet de 10 mooiste zandverstuivingen op een rij.
1. Aekingerzand
Nationaal park het Drents-Friese Wold is een 60 km2 groot natuurgebied met aan de noordkant Appelscha en Diever aan de zuidrand. De provinciegrens tussen Drenthe en Friesland slingert dwars door het gebied. Het nationale park biedt veel verschillende landschappen: bos, heide, beekdalgraslanden én stuifzand in de vorm van het Aekingerzand, ook wel de Kale Duinen genoemd. Het is het laatste binnenlandse bolwerk van de tapuit in Nederland. Roots heeft een 15 km tellende wandelroute uitgezet rond deze goudgele woestijn.
Waar: parkeerplaats Buitencentrum Drents-Friese Wold, Terwisscha 6a, Appelscha.
2. Lutterzand
Het Lutterzand ligt aan de voet van een stuwwal uit de ijstijd. Door het Twentse natuurgebied stroomt het kronkelende riviertje De Dinkel dat een flinke geul in het zand heeft uitgesleten. Het mooiste stukje is de Greun’n Stet (Nederlands: Groene Staart). In deze bocht zijn de oevers tot wel 7 meter hoog. De ijsvogel, de oeverzwaluw en de nachtzwaluw kun je hier tegenkomen. Staatsbosbeheer heeft er een mooie wandelroute uitgezet.
Waar: parkeerplaats Restaurant Paviljoen Lutterzand, Lutterzandweg 12 in De Lutte.
3. Hulshorsterzand en Beekhuizerzand
Kleine woestijnen, zo worden zandverstuivingen op koesterende toon ook wel genoemd. En als wolken zand als nevelflarden over de vlakte van het Hulshorsterzand (met circa 0,3 km2 actief stuivend zand) jagen, is die vergelijking met hun grote neven in bijvoorbeeld Afrika nauwelijks overdreven.
In het Hulshorsterzand (en Beekhuizerzand) vind je nog bijzondere broedvogels zoals de draaihals, grauwe klauwier én de nachtzwaluw. Deze laatste soort is flink toegenomen: rond 2000 waren er circa 2 broedgevallen, in 2022 waren dat er 23. Op de broedplekken hoor je diep in de schemer op zwoele zomeravonden hun merkwaardige ratelende zang. En met een beetje geluk zie je zelfs een glimp van deze ‘vliegende schaduw’.
Het Beekhuizerzand is een stuifzandgebied dat in beheer is bij de gemeente Harderwijk. Het terrein doet dienst als militair oefenterrein, maar is ook toegankelijk voor wandelaars. Ooit was het 2 km2 tellende Beekhuizerzand verbonden met het Hulshorsterzand. Het zand liep zelfs door tot aan Oldebroek. Eindeloos was het uitzicht. Met deze Roots-wandeling combineer je beide zandverstuivingen.
Waar: parkeerplaats Hierderweg 19, Hulshorst.
Hoe ontstaan zandverstuivingen?
Om de ontstaanswortels van het stuifzand te vinden is het nodig om diep terug te gaan in de tijd. Ongeveer 18.000 jaar geleden zag Nederland er uit als een poolwoestijn. De wind had er vrij spel en die blies dikke lagen dekzand over het landschap. Toen het kwik begon te stijgen en het warmer werd veroverden korstmossen, grassen, struiken en uiteindelijk bomen de Veluwe. Het dekzand was gevangen door de wortels van planten en bomen.
In de middeleeuwen slonk het Veluwse bos flink door houtkap voor verschillende doeleinden. Zo ontstonden grote kale vlaktes, de zogenaamde woeste gronden. Ook de bevolking groeide waardoor meer landbouwgrond voor voedsel en heide voor het vee nodig was. Wederom sneuvelde er bos. Naar schatting bestond de Veluwe in 1850 voor 70 procent uit heide. Veel van die heide was al intensief begraasd waardoor er open plekken waren ontstaan. Op die plekken sloeg de wind toe en blies het onderliggende dekzand weg. Zo werden stuifzanden geboren.
4. Soesterduinen
Het gebied Soesterduinen is onderdeel van de Utrechtse Heuvelrug. De wind heeft het zand in de laatste ijstijd afgezet. De bossen en de heidevelden die ontstonden, zijn in de loop der tijd verdwenen door afplaggen en overbegrazing. Dit 5 km2 grote gebied wordt vaak officieel aangeduid als De Lange Duinen en de Korte Duinen. Je vind er jeneverbessen en diverse korstmossen. Ontdek het met onze wandelroute van 12 km.
Waar: Hotel Restaurant Het Witte Huis, Birkstraat 138, Soest.
5. Kootwijkerzand
Het Kootwijkerzand is met 7 km2 de grootste zandverstuiving van West-Europa. Veel natuurfotografen komen er graag, vanwege de enorme leegte en de afwezigheid van storende bebouwing. Ook stilteliefhebbers komen hier aan hun trekken, midden op het Kootwijkerzand is het (voor Nederlandse begrippen) heel stil. Bijzondere bewoner: de raaf. Roots stippelde er een 13 km lange wandelroute uit.
Waar: parkeerplaats aan het einde van de Houtzagersweg 13, Kootwijk.
6. Wekeromse Zand
Het Wekeromse Zand is het kleinere broertje van het Kootwijkerzand. Het gebied is 5 km2 groot, waarvan ongeveer 1 km2 stuifzandgebied is. In het Wekeromse Zand kun je met een beetje geduld en geluk reeën, vossen of dassen waarnemen. Lees de reportage die Roots maakte in het gebied. De wandelroute start bij de IJzertijdboerderij.
Waar: parkeerplaats IJzertijdboerderij, Vijfsprongweg 70, Wekerom (GD).
7. De Hoge Veluwe
De zandverstuiving op De Hoge Veluwe is een mozaïek van beweeglijk zand, mos en korstmosbegroeiingen met een pionierkarakter en pioniergraslanden met buntgras. De meest bijzondere bewoner is de lentevuurspin, een uniek diertje dat vrijwel alleen hier voorkomt.
Waar: langs de Wildbaanweg in het nationale park De Hoge Veluwe.
08. Loonse en Drunense duinen
De Loonse en Drunense Duinen in Noord-Brabant is met 2,7 km2 stuivend zand de op een na grootste zandverstuiving in Nederland. Het gebied wordt niet voor niets ook wel de Brabantse Sahara genoemd. Wat deze zandverstuiving zo bijzonder maakt, zijn de door het zand ingestoven eiken. Sommige eiken zijn wel 800 jaar oud. Onder meer de levendbarende hagedis en de mierenleeuw komen hier voor. Met onze stuifzandwandeling van ruim 10 km ervaar je het gebied optimaal.
Waar: parkeerplaats bij Herberg De Drie Linden, Giersbergen 8 in Drunen.
9. Grenspark Kalmthoutse Heide
Grenspark Kalmthoutse Heide is een 60 km2 groot natuurpark op de grens van de Nederlandse provincie Noord-Brabant en de Belgische provincie Antwerpen. Het is opgericht in 2001 en het zand stuift er vrijuit in bepaalde delen. Sinds 2016 is dit ook een grensoverschrijdend stiltegebied. Het Nederlandse deel van de heide had dat keurmerk al langer. Stiltegebieden zijn belangrijk voor de dieren die er wonen, omdat ze minder omgevingsstress ervaren. Stress kost de dieren energie en dat gaat vaak ten koste van de voortplanting en van de eigen overleving.
Waar: het gebied heeft verschillende toegangspoorten. Kijk hier voor een overzicht. Roots heeft er een ook een wandelroute.
10 Brunssummerheide
Het zand van de Brunssummerheide stamt uit het mioceen. In deze periode, grofweg 5 tot 23 miljoen jaar geleden, lag dit gebied namelijk aan de kust. De oude strandwallen vormen tegenwoordig de basis voor het gebied, een voor Nederland unieke situatie. Het witte zand is uitermate zuiver en bevat nauwelijks vervuilingen. Van dit zogenaamde zilverzand kan kwalitatief hoogwaardig glas gemaakt worden. Dit zilverzand werd en wordt dan ook veelvuldig rond de Brunssummerheide gewonnen. Lees de Roots-reportage over de Brunssummerheide en maak er een mooi natuurommetje.
Waar: parkeerplaats aan de Nieuwe Toeristenweg, Landgraaf.
Hoe groeien zandverstuivingen dicht?
Natuurorganisaties koesteren de zandverstuivingen, ook wel Atlantische woestijnen genoemd, als kostbare schatten. Maar zandverstuivingen zijn ook forten die continu worden belegerd door flora, op zoek naar woonruimte. De algen vormen de eerste aanvalslinie. Via het slijm aan hun celwanden weten ze het zand aan zich te binden, zichtbaar door een lichtgroene waas op het zand. Dat is het begin van het einde van het stuifzand. Daarna komen de korstmossen en de mossen, dat is al duidelijker zichtbaar in het landschap. In het volgende stadium zijn pionierplanten als buntgras en zandzegge aan zet. Daarna nemen heide en jonge boompjes als berk en grove den het over. Het begin van een bos is dan een feit.
Foto bovenaan: Edwin Giesbers
Meer stuifzandroutes vind je in nieuwste Roots-wandelgids
- Heldere en overzichtelijke wandelkaarten mét natuurhotspots!
- Uitgelegd: welke dieren en planten leven in zandverstuivingen en op bergflanken.
- 17 wandelroutes met een vleugje buitenlandgevoel in Nederland + gratis gps-tracks.
- Inclusief extra katern met de hoogste punten per provincie, bijzondere eilanden én de 20 mooiste zandverstuivingen.
- Prijs: € 18,99. Bestel de gids eenvoudig online.
