Eindeloos struinen over stippellijntjes door bossen of de oever van een rivier volgen van bron tot monding: wie wandelt op topografische kaarten verovert langzaam natuurgebieden, streken en landen. Voor wandelredacteur Daniël Mulder is een topografische kaart meer dan een uitgevouwen landschap op papier. Een ode aan de (wandel)kaart.
Mijn vriendin mediteert om tot rust te komen, ik tuur naar topografische kaarten. Uren kan ik over kaarten dwalen zonder te verdwalen. Ik steek achteloos rivieren over en struin door volmaakt gele vlaktes waar in werkelijkheid zand stuift. Zo verover ik langzaam natuurgebieden, streken en landen. ‘Vingerreizen op de kaart’, noemt de Duitse schrijfster Judith Schalansky dat treffend in haar boek Atlas van afgelegen eilanden.
Meer dan een kaart
Een topografische kaart – het woord topografie komt uit het Grieks en betekent letterlijk plaatsbeschrijving – is meer dan een landschap op papier dat je kunt opvouwen en in je jaszak steken. Het is ook méér dan de omschrijving van het woord ‘kaart’ in het Kartografisch Woordenboek: ‘Grafische voorstelling, meestal op een plat vlak, van objecten en verschijnselen op het oppervlak van de aarde of een ander hemellichaam, in hun ruimtelijke samenhang.’
Wat mij betreft kun je een kaart, net als een boek of een schilderij, gerust tot de hogere kunsten rekenen: de fraaie kleuren, het lijnenspel, de symbolen en de poëtische namen: menig roman of schilderij kan er niet aan tippen. En net als bij kunst biedt een goede kaart een nieuwe blik op de werkelijkheid. Cartograaf Anton van Tetering, die onder meer de wandelkaarten van Roots maakt, formuleert het zo: “Bij een kaart wordt de werkelijkheid getransformeerd naar iets abstracts waarin je toch nog veel herkent, maar waarin je ook steeds weer nieuwe dingen ontdekt als je lang kijkt.”
In vogelvlucht
Veel mensen stoppen boeken in hun koffer als ze op reis gaan, ik kies liever voor een topografische kaart, want met een kaart zie je nog eens wat. Afgelopen zomer reisde ik naar Frankrijk en voor cartofielen, om een chic woord voor kaartengekken te gebruiken, is dat een heerlijk land. Neem alleen al de topografische regiokaarten (schaal 1:200.000) van autobandenconcern Michelin. Het formaat (120 bij 100 cm) is prettig groot, daardoor krijg je het gevoel dat je als een roofvogel boven het landschap zweeft. Het kleurgebruik, de talloze gehuchten die Frankrijk telt, de schaduwlijnen en de toch verrassende gedetailleerdheid van de steden, op een of andere manier blijf je kijken.
Eén boek zat dit jaar in mijn bagage, om te herlezen: De kaart en het gebied van de Franse schrijver Michel Houellebecq. De titel van het boek verwijst naar een uitspraak van de Pools-Amerikaanse wetenschapper en filosoof Alfred Korzybski die stelt: ‘De kaart is niet het gebied.’ Samengevat zegt hij dat een aan iets ontleende abstractie of een reactie daarop, niet het ding zelf is. Kortom: de kaart is niet de werkelijkheid. Houellebecq geeft die visie een klein zetje.
De hoofdpersoon in deze melancholische roman is de kunstenaar Jed Martin, die in een tankstation in de ban raakt van de topografische kaarten van Michelin. ‘De essentie van de moderniteit, van het wetenschappelijke en technische begrip van de wereld, werd er vermengd met de essentie van het dierlijke leven.’ De kunstenaar besluit de kaarten te fotograferen en te bewerken en daarmee oogst hij succes. Bij zijn openingstentoonstelling plaatst Jed Martin bij de entree een paneel met daarop een grote foto van een Michelin-kaart naast een satellietfoto van hetzelfde gebied. Daarboven staat de titel van de tentoonstelling: ‘DE KAART IS INTERESSANTER DAN HET GEBIED’.
De mooiste kaarten van Europa
Wat maakt een topografische kaart nu zo interessant en onweerstaanbaar? In het voorwoord van het boek De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten schrijft Peter Vandermeersch, voormalig hoofdredacteur van NRC, dat een kaart voor hem meer is dan esthetiek: ‘Kaarten fascineren vooral omdat ze verhalen vertellen met een mengeling van kleuren, tekeningen, symbolen, cijfers, lijnen en woorden.’
Cartograaf Van Tetering, die voor zijn zevende verjaardag al een landkaart van Nederland vroeg, zegt over zijn fascinatie: “Allereerst is het bijzonder dat je de wereld in je handen hebt, maar bij mij speelt ook de liefde voor bergen een rol. Ik heb nu de kaart van het Mont Blancmassief voor mij liggen. Swisstopo (de Zwitserse Topografische Dienst, red.) geeft de rotsen en bergen op de kaart zo weer dat ik de bergen voor mij zie en snap hoe ze in elkaar zitten. De essentie van een goede kaart is dat je je vanuit de kaart een voorstelling kunt maken van het echte landschap.”
Jon Rietman, die als GIS-beheerder werkt bij Wandelnet en medeverantwoordelijk is voor de wandelkaarten in de wandelgidsen die ze uitgeven, roemt eveneens de schoonheid van de Zwitserse kaarten: “Het kleurgebruik, de weergave van gletsjers en bergen, het zijn meesterwerken en ze behoren tot de mooiste kaarten van Europa.”
Cartografie: kunst van het weglaten
Simpel gezegd is een goede wandelkaart een kaart waarmee je niet verdwaalt, maar wat maakt een kaart goed? Rietman: “Cartografie is de kunst van het weglaten. De kaarten van het Kadaster vormen de basis van mijn werk, maar die kaarten bevatten vrij veel technische informatie. Voor de wandelgidsen van Wandelnet heb ik daarom onze kaarten eenvoudiger weergegeven qua kleurgebruik, symbolen en topografische informatie. Vervolgens voeg ik weer elementen toe die juist voor de wandelaar belangrijk zijn: bushaltes, pontjes, horeca en natuurlijk de wandelroute in de kleur rood.”
Van pixel naar kaart
TomTom, Google Maps, Open Street Map, er zijn tegenwoordig talloze manieren om digitaal de weg te vinden in de wereld. Er is trouwens één plek waar de digitale en de analoge kaartenwereld op grappige wijze samenkomen: het informatiepaneel bij een natuurgebied of in een stad. Vaak staat op zo’n paneel een kaart van het gebied met een pijl die wijst naar een stip (net als bij een digitale kaart) op de kaart met de tekst: ‘U staat hier.’ Ga je vervolgens op pad, dan verlies je al snel het gevoel waar je heen gaat. Had je maar een kaart bij je…
Meer inspiratie voor wandelaars
- Hoe wandel je via een digitale kaart door de natuur? Roots vertelt je alles over wandelen met gps.
- Op de zandverstuiving van het Wekeromse Zand op de Veluwe lijkt de tijd stil te hebben gestaan. Een oerlandschap? Nee, het is pas 1.000 jaar oud. Omzoomd door 200 jaar oude statige beukenlanen en kronkelige bospaadjes met sappig jong loof. Prima plek voor een natuurwandeling.
- Houd je rust en natuurgeluiden? Met deze wandelgids van Roots, met als thema stilte, vind je het volop.
Foto bovenaan: Federal Office of Topography swisstopo
